Kâşgarlı Mahmud, tam adı: Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed El Kaşgari d. 1008 – ö. 1105), Türk dilleriyle ilgili çalışmalarıyla tanınmış 11. yüzyıl leksikografıdır.
Kaşgar’ın 45 km güney batısındaki Opal kasabasında dünyaya geldi. Bazı kaynaklara göre ise Isık Göl yakınındaki Bars Kul’da doğmuştur.
Kaşgarlı Mahmud 1008 senesinde Türkistan‘da dünyaya geldi.
Saciye ve Hamidiye medreselerinde eğitim gördü.
Ünlü eseri “Divanü Lügati‘i Türk’dür
Sonrasında kendisini Orta Asya’yı gezmeye ve Türk dilini incelemeye verdi. Anadolu‘ya gelerek çeşitli lehçe ve dil üzerine çalışmalarda bulundu. 1072-1073 seneleri arasında hazırladığı ünlü eseri “Divanü Lügati‘i Türk“ü Abbasi halifesine armağan etti.
Bu kitabın asıl nüshası günümüzde Ayasofya Müzesi‘nde muhafaza edilmektedir. Kaşgarlı Mahmut kitabını tamamladıktan kısa bir süre sonra Kaşgar’a döndü ve burada vefat etti.
Türk dilini inceledi
İyi bir eğitim gören Kaşgarlı Mahmut, İslamiyet ile ilgili çalışmaları yakından takip ederdi. Arapça ve Farsça’yı iyi derecede biliyordu. Yaptığı araştırmalar dil ile sınırlı kalmamış, gelenek ve görenekler üzerine de incelemeler yapmıştır. Ana dili olan Türkçe’nin bütün diyalektlerini ve kollarını yerinde öğrenerek ünlü eserinde bunlara yer vermiştir.
Kitabında bütün Sırderya (Seyhun) kıyılarında bulunduğunu yazan Kaşgarlı Mahmut, yaptığı araştırmada kendi ailesinin Irak‘tan Kaşgar’a göç ettiğini yazmıştır.
Sonrasında yapılan araştırmaya göre Sultan Melikşah‘ın eşi Terken Hatun‘nun maiyetinde o dönemde İslam Dünyası’nın en önemli kültür merkezlerinden biri olan Irak’a birçok göç olduğu ortaya çıkmıştır.
“Türk Sözlüğünün Divamı” anlamına gelen “Kitâbü divân-i lûgat it-Türk“, yalnız bir sözlük değil aynı zamanda İslam öncesi Türk Edebiyatı, tarihi, coğrafyası, mitolojisi, gelenek ve görenekleriyle ilgili günümüze ışık tutan bir kaynaktır. 1073-1077 seneleri arasında Bağdat’ta yazılan bu kitabın bir diğer özelliği de yabancılara Türk dilini ve kültürünü öğretmektir.
Divân-i Lûgat’it-Türk’de Türkçe kelimelerin anlamları Arapça olarak yazılmıştır. Türkçe 7500 kelimenin karşılıkları, Türkçe atasözleri ve savlar kitapta yer almaktadır.
Kaşgarlı Mahmut’un “Türk Dillerinin Gramatik İncelemesi” ismiyle başka bir kitabının bulunduğu da söylense de günümüze kadar ulaşmamıştır.